Ду­эт лю­бо­ві і не­лю­бо­ві

У сярэдзіне чэрвеня мінчанам быў паднесены падарунак-выклік: з гастролямі прыехаў Гомельскі гарадскі маладзёжны тэатр. Насамрэч хутчэй адбыўся абмен: трупа РТБД з'ехала ў Гомель, а яны — да нас, з двума спектаклямі маладога і амбіцыйнага рэжысёра Віталя Краўчанкі, чатырма найталенавіцейшымі акцёрамі і грузавікамі (чамусьці здаецца, што толькі ў грузавік магло змясціцца гэтае багацце) дэкарацый.

Мар­ці­на Мак­До­на­ха ў РТБД ўжо ста­ві­лі. Ця­пер ідзе па­каз яго п’е­сы «Ка­ле­ка з вос­тра­ва Інша­ман», у якой грае Аляк­сандр Ні­ка­нен­ка — па­сля прэ­м’е­ры мно­гія ка­рыс­та­ль­ні­кі Instagram дзі­ві­лі­ся та­му, што акцёр на­сам­рэч цал­кам зда­ро­вы, на­сто­ль­кі да­клад­на ён ужыў­ся ў воб­раз ча­ла­ве­ка з інва­лід­нас­цю. Сам жа спек­такль, ка­лі вы­клю­чыць уз­ру­ша­ную акцёр­скую ігру, не вы­клі­каў асаб­лі­вых унут­ра­ных пе­ра­жы­ван­няў. І той ве­чар, ка­лі я яго гля­дзе­ла, ака­заў­ся, ма­быць, і пра­ўда про­ста пры­емным ве­ча­рам у тэ­атры, а не но­вай экзіс­тэн­цы­яль­най дра­май, як гэ­та звы­чай­на бы­вае па­сля РТБД.

Спра­ва зу­сім не ў імё­нах, бе­ла­рус­кі гля­дач га­то­вы вы­тры­маць і Бі­лі, і Мо­рын. Спра­ва ў не­йкім ад­чу­ван­ні не­сап­раў­днас­ці. Фа­льш — гэ­та ка­лі хлу­сяць, а не­сап­раў­днасць — ка­лі не­шта свяр­біць у да­лё­кім кут­ку моз­гу і ўсё ні­як не су­па­кой­ва­ецца, не дае ў по­ўнай ме­ры атры­маць аса­ло­ду ад дзей­ства. А атрым­лі­ваць аса­ло­ду ёсць ад ча­го.

А вось «Ка­ра­ле­ва пры­га­жос­ці», якой даў сцэ­ніч­нае жыц­цё Го­ме­льс­кі га­рад­скі ма­ла­дзёж­ны тэ­атр, — гэ­та вы­дат­нае ві­зу­аль­нае афар­млен­не п’есы та­го ж Мар­ці­на Мак­До­на­ха. Крыс­ці­на Ба­ра­на­ва, мас­тач­ка-па­ста­ноў­шчы­ца, пры­кла­ла ка­ла­са­ль­ныя на­ма­ган­ні ў пра­цы над спек­так­лем. Сцэ­на быц­цам бы і не сцэ­на зу­сім, а звы­чай­ная ма­ле­нь­кая ква­тэ­ра. Веч­на бруд­ныя вок­ны, аб­шар­па­ныя жоў­тыя сце­ны — яркі, жыц­ця­ра­дас­ны ко­лер, які па скан­чэн­ні ча­су рап­там цьмя­нее, па­чы­нае ад­сы­лаць да ля­кар­ні. Ста­ры ха­ла­дзі­ль­нік, пра які ве­да­еш, што трэ­ба пляс­нуць дзвя­ры­ма мац­ней, каб яны за­кры­лі­ся. Штор­ка ад­дзя­ляе адзін па­кой ад інша­га, бо ка­лі­сь­ці не ха­пі­ла гро­шай на на­рма­ль­ныя дзве­ры, а по­тым веч­ны ра­монт так над­аку­чыў, што з ёй змі­ры­лі­ся. Не­ка­ль­кі чэз­лых кве­так у аб­луп­ле­ных чы­гу­нах. Элек­трыч­ны чай­нік. Эма­ля­ва­ны та­зік. Ра­ка­ві­на, з якой па­ста­янна чым­сь­ці смяр­дзіць. Дзея­нне ад­бы­ва­ецца ў Ірлан­дыі.

Мар­цін Мак­До­нах вер­ны са­бе, і ка­лі ў «Ка­ле­ку з вос­тра­ва Інша­ман» адзін з ге­ро­яў па­ста­янна па­ўта­раў: «А ўсё ж та­кі не та­кая ўжо ў нас глух­мень, раз з са­мой Аме­ры­кі...», то ў «Ка­ра­ле­ве пры­га­жос­ці» ўсе ге­роі бач­на або ня­бач­на цяг­нуц­ца з вёс­кі Лі­нэйн на вя­лі­кую зям­лю. Хто ў Англію, а хто і да­лей, у Аме­ры­ку, то­ль­кі б не ба­чыць бо­льш гэ­тыя змроч­ныя пей­за­жы, не мок­нуць пад бяс­кон­цы­мі да­жджа­мі, не чуць гэ­тую дзіў­ную ірлан­дскую мо­ву, на якой і не га­во­рыць амаль ніх­то, то­ль­кі б не ста­на­віц­ца пры­чы­най плё­так, а згу­біц­ца, сха­вац­ца ся­род не­зна­ёмцаў і стаць там на­рэш­це шчас­лі­вым…

Ві­таль Краў­чан­ка дае сва­ім ге­ро­ям менш шан­цаў і бо­льш ча­су на ня­шчас­ці. Ён аб­ура­ль­ны, ён ня­доб­ры. І, мо­жа, гэ­та і ро­біць з гле­да­чом тое, што ён не мо­жа ад­вес­ці по­зірк ад сцэ­ны.

Гіс­то­рыя не­лю­бо­ві — гэ­та час­та гіс­то­рыя ку­ды бо­льш за­хап­ля­ль­ная, чым гіс­то­рыя лю­бо­ві. І ня­ма, зда­ецца, ад­но­сін бо­льш скла­да­ных і за­блы­та­ных, чым па­між ма­ці і да­чкой.

Яна — ва­сь­мі­дзе­ся­ці­га­до­вая ста­рая. Яе хва­ро­бы не­маг­чы­ма пе­ра­лі­чыць па па­ль­цах дзвюх рук і ног у пры­да­чу, яна схі­ль­ная да іпа­хон­дрыі і хлус­ні. Яна слу­хае ад­ну і тую ж пра­гра­му па ра­дыё, гля­дзіць адзін і той жа фі­льм. У фі­ль­ме, які гля­дач не ба­чыць, дзяў­чы­на і хло­пец раз за раз­ам пры­зна­юцца ад­но ад­на­му ў ка­хан­ні, і гэ­ты мо­мант па­ўта­ра­ецца, па­ўта­ра­ецца, па­ўта­ра­ецца, а ка­хан­не ў жыц­цё ге­ро­яў так і не пры­хо­дзіць.

Га­лі­на Анчыш­кі­на да­дае сва­ёй ге­ра­іні аб’­ёму, вы­пук­лас­ці. У яе тра­сец­ца ўсё це­ла, го­лас ста­но­віц­ца вы­шэй­шым, ка­лі яна шчы­ра аб­ура­ецца, і ма­на­тон­на-ка­ню­чыць, ка­лі яна звык­ла на­за­ляе да­чцэ. Ка­лі чы­та­еш п’е­су, не­на­ві­дзіш Мэг ку­ды мац­ней, чым ка­лі гля­дзіш спек­такль. Не, актор­ка не да­зва­ляе не­на­ві­дзець сваю Мэг. Яна ро­біць яе та­кой ча­ла­веч­най, жы­вой, што гэ­та злуе: ну на­вош­та, на­вош­та яна па­каз­вае ўсё так, як ёсць? Га­лі­на Анчыш­кі­на грае сваю Мэг так, што яе не­маг­чы­ма не­на­ві­дзець. І лю­біць яе… не­маг­чы­ма так­са­ма.

Яна раз­драж­няе, гэ­тая ста­рая Мэг. Да яе ад­чу­ва­еш не­йкі грэб­лі­вы жаль, але не злосць. Яна ста­рая жан­чы­на, якая ты­ра­ніць сваю да­чку на пра­ця­гу са­ра­ка га­доў. Яна вы­лі­вае свой бруд у ра­ка­ві­ну (гля­дач вох­кае: дык вось ча­му ад­туль смяр­дзе­ла!). Яна кі­да­ецца рэ­ча­мі. Яна скоў­вае да­чку кай­да­на­мі, ба­юкае і му­чыць, му­чыць, му­чыць. І му­чыц­ца са­ма, але гэ­тая му­ка — леп­шая за аб­ыя­ка­васць. Хай яе ла­юць, хай з яе здзе­ку­юцца, то­ль­кі б Мо­рын бы­ла по­бач, то­ль­кі б уклю­ча­ла ра­дыё, ва­ры­ла ка­ву без ка­мя­коў, сма­жы­ла яеч­ню. То­ль­кі б Мо­рын — ма­лод­шая да­чка, адзі­ная, хто за­стаў­ся по­бач з ма­ці, — бур­чэ­ла пад бо­кам. Хай за­мах­ва­ецца, хай пра­клі­нае, але бу­дзе по­бач. Усё лепш за аб­ыя­ка­васць.

І Мо­рын по­бач. Спяр­ша зда­ецца, што гэ­тая са­ра­ка­га­до­вая ру­дая жан­чы­на — аб­са­лют­на зна­ёмы пер­са­наж. У яе на тва­ры ад­бі­так стом­ле­нас­ці, яна ні­ко­га не лю­біць і ні­чо­га не ча­кае. Яе ма­ці, якая пры­вя­за­ла Мо­рын да ся­бе кай­да­на­мі, быц­цам бы бяс­кон­цая пе­ра­шко­да на шля­ху да шчас­лі­ва­га жыц­ця. Се­па­ра­цыі не зда­ры­ла­ся. Усё ў жыц­ці Мо­рын пад­па­рад­ка­ва­на ба­ра­ць­бе з ма­ці. Яна куп­ляе ня­смач­нае пе­чы­ва, яна ро­біць тое, што не хо­ча, яна за­ста­ецца ў гэ­тым і Бо­гам, і чор­там за­бы­тым Лі­нэй­не і не мо­жа з’е­хаць.

Ва­ле­рыя Ла­гу­то не­ве­ра­год­ная ў ро­лі істэ­рыч­най, не­зада­во­ле­най жыц­цём жан­чы­ны, якую са­мо жыц­цё раз­бу­ры­ла і рас­тап­та­ла, ад якой па­кі­ну­ла то­ль­кі нік­чэм­ную аб­алон­ку, вы­тка­ную з крыўд, шка­да­ван­няў і ня­вы­ка­на­ных ма­раў. Ад­нак ёсць мо­ман­ты, ка­лі Мо­рын сап­раў­ды ка­ра­ле­ва пры­га­жос­ці, яна та­кая рас­ка­ва­ная, та­кая яркая, што ста­но­віц­ца ня­ёмка.

Ка­лі на сцэ­не з’яў­ля­ецца Па­то Ду­лі (Па­вел Ка­нёк), зда­ецца, што вось яна — маг­чы­масць, якая так доў­га па­збя­га­ла Мо­рын. Ён мі­лы, доб­ры і пры­емны. Ён на­зы­вае яе ка­ра­ле­вай пры­га­жос­ці, і яна ве­рыць гэ­та­му са­ма­за­быў­на і апан­та­на. То­ль­кі вось не мо­жа быць жыц­цё та­кім про­стым, як нам та­го хо­чац­ца. Раз­ам са з’яў­лен­нем на сцэ­не мі­ла­га, доб­ра­га і ва ўсіх сэн­сах ста­ноў­ча­га Па­то Ду­лі, на ёй па­чы­нае раз­гор­твац­ца пек­ла. Дэ­ма­ны, якія да гэ­та­га за­бі­лі­ся ў свае нор­кі, па­вы­ла­зі­лі, вы­ска­лі­лі зу­бы. І не­лю­боў, якая бы­ла ўсё ж пры­хі­ль­нас­цю, якая вы­яўля­ла­ся ў па­ца­лун­ках і аб­дым­ках па­сля лю­тай бой­кі, не­лю­боў, якая бы­ла ўсё ж та­кі лю­боў­ю — пе­ра­кру­ча­най і жор­сткай лю­боў­ю ахвя­ры і ты­ра­на, што ўвесь час мя­ня­юцца ро­ля­мі, — ста­ла ня­на­віс­цю. Не га­ра­чай, не той, ад якой мож­на астыць, а по­ўнай раз­лі­ку і раз­драж­нен­ня. По­ўнай не сма­гі, але пла­наў аб тым, як па­зба­віц­ца ад па­кут­лі­вых скан­да­лаў.

З’яў­лен­не Па­то Ду­лі пе­ра­тва­рае звы­чай­ную ква­тэ­ру ў сцэ­ну. Мо­рын грае воб­раз экс­тра­ва­ган­тнай, фа­та­ль­ная ва­р’ят­кі, га­то­вай на ўсё. Яна рас­пра­на­ецца, і, зда­ецца, што зды­мае не то­ль­кі воп­рат­ку, але ага­ляе ду­шу, па­ўстае пе­рад на­мі ў сап­раў­дным аб­ліч­чы — ска­ле­ча­ная не­лю­боў­ю дзяў­чын­ка. Мэг грае лю­тасць і со­рам, хоць уся яна пе­ра­поў­не­ная смут­кам ад та­го, што да­чка па­ча­ла вы­ры­вац­ца з кай­да­ноў. Гэ­тыя дзве — ду­эт, які фар­ма­ваў­ся со­рак га­доў, у іх гу­ль­ні ня­ма ні гра­ма фа­ль­шы, яны да­клад­ныя ў кож­ным ру­ху, у кож­ным жэс­це на­сто­ль­кі, што вы, да­вер­лі­вы гля­дач, спа­чат­ку ім ве­ры­це. Але Па­то Ду­лі — не­па­ва­рот­лі­вы, ня­зграб­ны, не­йкі ска­ме­ча­ны ў не­адпа­вед­нас­ці жа­дан­няў і дзея­нняў, ён вы­бі­ва­ецца. Ён на­ват не спра­буе паладзіц­ца пад гу­ль­ню аб­едзвюх жан­чын, ён — між­во­ль­ная дэ­ка­ра­цыя для іх спек­так­ля, і ўсё ж ён, у сва­ёй ня­ёмкас­ці і фа­ль­шы, у сва­ім не­жа­дан­ні браць ад­каз­насць і лю­біць, у сва­ім сы­хо­дзе і ў сва­ім ад’­ездзе, у сва­ім кан­чат­ко­вым рас­ста­ван­ні, — ён знач­на бо­льш сум­лен­ны за Мо­рын і яе ма­ці. Мо ад та­го, што ён звы­чай­ны ча­ла­век, а не ва­р’ят?

Не­лю­боў не мо­жа скон­чыц­ца доб­ра. У «Ка­ра­ле­ве пры­га­жос­ці» Мо­рын пе­ра­тва­ра­ецца ў тую, ка­го не­на­ві­дзе­ла.

І вось тут мы пад­бі­ра­емся ад­ра­зу да не­ка­ль­кіх стрэ­мак у, зда­ва­ла­ся б, без­да­кор­ным па­лат­не спек­так­ля.

На гу­ка­вое су­пра­ва­джэн­не спек­так­ля рэ­дка звяр­та­юць ува­гу. То­ль­кі ка­лі яно не­ве­ра­год­на вы­біт­нае або, на­адва­рот, не­пры­емнае. У «Ка­ра­ле­ве пры­га­жос­ці» ве­ль­мі па­ву­ча­ль­ная му­зы­ка. Гле­да­чу з да­па­мо­гай яе быц­цам бы ка­жуць: «ад­чуй на­пру­жан­не», «вось тут та­бе ду­раць га­ла­ву», «за­сму­чай­ся». Зра­зу­ме­ла, што му­зы­ка пры­йшла з вы­зна­чэн­ня «ба­явік», якое ба­дзё­ра кра­су­ецца на афі­шы. Пра­ўда, по­бач яшчэ ад­но сло­ва — «ку­хон­ны». І ад кух­ні, з бяс­кон­цы­мі на ёй раз­мо­ва­мі, сля­зь­мі, істэ­ры­ка­мі, бі­тым по­су­дам і рас­кі­да­най ежай, у спек­так­лі ку­ды бо­льш, чым ад ба­еві­ка. І псі­ха­ла­гізм у ім пра­пі­са­ны на роз­ных уз­роў­нях — кож­на­му зной­дзец­ца пра што пад­умаць. Дык на­вош­та ж ліш­ні раз над­аваць му­зыч­на­му су­пра­ва­джэн­ню па­ву­ча­ль­нас­ці, на­вош­та сло­ва­мі па не­ка­ль­кі раз­оў ка­заць пра тое, што нам ужо па­ка­за­лі?

Гэ­тыя дроб­ныя шур­па­тас­ці ні ў якай ме­ры не ад­ыма­юць у спек­так­ля тое, дзе­ля ча­го п’е­са бы­ла на­пі­са­на, а ён сам па­стаў­ле­ны. «Ка­ра­ле­ва пры­га­жос­ці» — глы­бо­кі і вы­дат­ны спек­такль пра ты­ра­на і ахвя­ру. Пра ма­ці і да­чку. Пра Ірлан­дыю і Англію. Пра лю­боў і не­лю­боў. Ка­ра­цей, пра лю­дзей.

Ксенія Зарэцкая

«Культура» № 28 (1571) 09.07.2022 - 15.07.2022 г.